Chùa Một Cột còn có các tên gọi khác là Chùa Mật, Diên Hựu Tự, Liên Hoa Đài. Theo Đại Việt sử ký toàn thư, chùa được xây dựng vào nǎm Kỷ Sửu, niên hiệu Sùng Hưng Đại Bảo 1 (năm 1049) đời Lý Thái Tông. Vua Lý Thái Tông (1028-1054) sau khi chiêm bao thấy Phật Quan Âm trên tòa sen đưa tay dắt vua lên tòa. Khi tỉnh dậy, vua kể lại cho các quan nghe, có người cho là điềm không lành. Sư Thiên Tuế khuyên nhà vua làm chùa, dựng cột đá ở giữa hồ, làm tòa sen của Phật Quan Âm như đã thấy trong mộng. Chùa xây xong, đài sen nghìn cánh đỡ tòa Phật sắc hồng, trong đặt tượng Phật vàng lấp lánh. Các nhà sư đến làm lễ, đi vòng quanh chùa niệm Phật cầu phúc cho vua sống lâu, vì thế đặt tên là chùa Diên Hựu (có nghĩa là phúc lành dài lâu).
Kiến trúc của chùa Một Cột là một trong những kiến trúc độc đáo. Ngôi chùa có hình dáng như một bông sen đang nở trên mặt nước – loài hoa tượng trưng cho sự thanh khiết và cao quý của Phật pháp… Trải qua năm tháng, chùa Một Cột đã được trùng tu, sửa chữa nhiều lần. Năm 1954, trước khi rút quân, thực dân Pháp cho đặt thuốc nổ phá chùa Một Cột. Sau ngày tiếp quản thủ đô (10/10/1954) chùa đã được phục dựng lại như hiện nay.
Chùa Một Cột là một trong những ngôi chùa nổi tiếng và được nhắc đến nhiều nhất trong lịch sử Việt Nam cũng như trong giới nghiên cứu trong, ngoài nước. Với vẻ đẹp và giá trị to lớn, nơi đây không chỉ là một điểm đến tâm linh nhất định phải tới khi ghé qua Hà Nội mà hình ảnh chùa Một Cột còn là biểu tượng văn hóa, tôn giáo của thủ đô nói riêng và cả nước nói chung, mang kiến trúc nước nhà sánh ngang với châu lục (Tổ chức Kỷ lục châu Á đã xác lập kỷ lục châu Á cho chùa Một Cột là ngôi chùa có kiến trúc độc đáo nhất năm 2012).
Mỗi năm, chùa Một Cột thu hút hàng trăm nghìn lượt du khách cả trong và ngoài nước tới thăm.
