Tương truyền, chè lam Thạch Xá có từ thời nhà Lê (đầu thế kỷ XV). Để tiện cho việc mang lương thực có đủ dinh dưỡng và có thể sử dụng dài ngày trên đường đánh giặc, nghĩa quân Lam Sơn đã mang theo món ăn này. Còn theo một truyền thuyết khác của người dân trong làng, thứ bánh thơm dẻo này được ra đời từ lòng thành kính muốn dâng lên Đức Phật một sản vật địa phương vào dịp tết đến xuân về.
Dù truyền thuyết ra sao, chè lam Thạch Xá vẫn trường tồn đến ngày nay bởi thứ bánh thơm dẻo này có một công thức làm vô cùng đặc biệt, từ những nguyên liệu hoàn toàn tự nhiên với những công đoạn đòi hỏi sự tỉ mỉ và nhạy cảm về hương vị của người nghệ nhân.
Để có mẻ chè lam thơm ngon phụ thuộc nhiều vào khâu chọn nguyên liệu. Phải là thứ nếp cái hoa vàng, nếp hương hay nếp nhung hạt già và mẩy, phơi khô giòn trong nắng vàng mật của mùa hạ. Thóc ấy cho vào chảo gang rang vừa lửa, đảo đều tay để hạt thóc nở thành những hạt bỏng màu trắng như hoa nhài, đều tăm tắp như nhau, rồi đem đi xay lọc lấy bột mịn. Tiếp theo là chọn lạc. Hạt lạc phải ngon, không sâu, không thối; gừng phải chọn củ già, đường, mạch nha, mật mía phải là giống mía de nhỏ cây nhưng đanh chắc với vị ngọt vừa thanh, vừa đậm và rất thơm…
Đặc biệt, có được nồi mật đủ độ (không non mà cũng không già lửa) đòi hỏi người chế biến phải dày dặn kinh nghiệm và có con mắt tinh tường. Cho mật mía, mạch nha, nước gừng, nước quế vào đun. Chú ý lửa vừa và khuấy thật đều tay. Khi tất cả đã hòa quyện với nhau thành hỗn hợp có màu vàng óng như keo, có mùi thơm của quế, gừng và mật thì cho bột bỏng và lạc vào. Công đoạn cho bột vào rất quan trọng vì nếu cho ít bột thì bánh sẽ dẻo và dính, còn cho nhiều bột thì bánh rất nhanh cứng. Sau khi hoàn thành, chè lam được đổ lên những chiếc khay đã được trải một lớp bột áo thật dày. Lớp áo này cũng chính là bột gạo nếp rang. Chờ đến khi chè nguội hẳn, dùng dao thật sắc cắt ra thành từng thanh nhỏ để đóng gói. Xoa chè lam trong lớp bột áo để những miếng bánh không dính lại với nhau.
Đây là món quà quê được người làng Thạch Xá sản xuất quanh năm, nhưng sôi động nhất là vào 2 tháng trước sau tết Nguyên đán – khoảng thời gian phục vụ cho thị trường tết và lễ hội.
Từ đôi bàn tay khéo léo, kết hợp những nguyên liệu tự nhiên sẵn có của quê hương, người Thạch Xá đã tạo ra một món bánh thơm ngon, mang đậm hương vị làng quê, không chỉ chinh phục mà còn đứng vững trước sự cạnh tranh của thị trường bánh kẹo hiện nay. Chính điều này đã giúp người dân Thạch Xá có một cuộc sống ổn định trên chính mảnh đất quê hương của mình.
